Η φοροαποφυγή αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την ελληνική οικονομία και κοινωνία. Ενώ οι πολίτες και οι επιχειρήσεις επιδιώκουν συχνά να μειώσουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις μέσω νόμιμων ή αμφιλεγόμενων πρακτικών, το κράτος χρειάζεται σταθερά έσοδα για να χρηματοδοτήσει δημόσια αγαθά, όπως η υγεία, η παιδεία και οι υποδομές. Η σχέση αυτή, γεμάτη συγκρούσεις και αλληλεξαρτήσεις, μπορεί να αναλυθεί αποτελεσματικά μέσα από το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων.

Σύμφωνα με τη θεωρία παιγνίων, οι φορολογούμενοι και το κράτος λειτουργούν ως «παίκτες» που προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη τους. Για τους πρώτους, το κέρδος είναι η μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης· για το δεύτερο, η διασφάλιση επαρκών εσόδων χωρίς υπέρμετρο διοικητικό κόστος. Το σενάριο αυτό οδηγεί στο απλοϊκό συμπέρασμα:

αν όλοι πληρώνουν κανονικά, η κοινωνία κερδίζει μέσω καλύτερων υπηρεσιών και δικαιότερης κατανομής βαρών.

Όμως, ο καθένας έχει τον πειρασμό να «παίξει μόνος του», αποφεύγοντας μέρος της φορολόγησης. Αν το φαινόμενο αυτό τείνει να είναι μαζικό, το σύστημα καταρρέει και έτσι ζημιώνονται όλοι.

Η ελληνική εμπειρία είναι χαρακτηριστική. Η φοροδιαφυγή και η φοροαποφυγή έχουν βαθιές ρίζες, με πρακτικές όπως η μη έκδοση αποδείξεων, η μεταφορά κερδών σε άλλες χώρες ή η χρήση «παραθυριών» στη νομοθεσία. Το κράτος, από την πλευρά του, έχει επενδύσει τα τελευταία χρόνια στην ηλεκτρονική διασύνδεση των ταμειακών μηχανών, στην υποχρεωτική χρήση POS και σε πιο στοχευμένους ελέγχους. Αυτά τα μέτρα άλλαξαν σημαντικά τους «κανόνες του παιχνιδιού», κάνοντας δυσκολότερη την απόκρυψη εισοδημάτων.

Ωστόσο, η συμμόρφωση δεν εξαρτάται μόνο από την αυστηρότητα των ποινών. Η εμπιστοσύνη των πολιτών προς το κράτος είναι καθοριστικός παράγοντας. Όταν οι φορολογούμενοι θεωρούν ότι οι φόροι αξιοποιούνται επαρκώς, δεν κακοδιαχειρίζεται η δημόσια περιουσία και ότι δεν υπάρχουν ομάδες που ευνοούνται αδικαιολόγητα, τότε υπάρχει προθυμία για συνεργασία. Αντίθετα, όταν επικρατεί η αίσθηση αδικίας ή αναποτελεσματικότητας, ενισχύεται η τάση για αποφυγή.

Η θεωρία παιγνίων μας δείχνει ότι η φοροαποφυγή δεν είναι απλώς αποτέλεσμα «κακής νοοτροπίας», αλλά προϊόν στρατηγικών επιλογών σε ένα σύστημα κινήτρων και αντιδράσεων. Επομένως, η αντιμετώπισή της απαιτεί έναν συνδυασμό πολιτικών δράσεων όπως ενδεικτικά :

• Ενίσχυση της διαφάνειας και της δικαιοσύνης ώστε οι πολίτες να αισθάνονται ότι το «παιχνίδι» είναι ισότιμο.

• Χρήση τεχνολογίας για άμεσους και δίκαιους ελέγχους και

• Αυστηρότερη εποπτεία και διεθνής συνεργασία για τον περιορισμό της εκροής κεφαλαίων

Η ελληνική περίπτωση δείχνει καθαρά ότι η φοροαποφυγή είναι ένα παιχνίδι στρατηγικής. Και όπως σε κάθε παιχνίδι, η επιτυχία εξαρτάται από τους δίκαιους και ισότιμους κανόνες και από την εμπιστοσύνη των παικτών στο ότι η τήρησή τους οδηγεί σε δίκαιη και βιώσιμη έκβαση.