Η υπόγεια πόλη


Σύμφωνα με τον πιο διαδεδομένο αστικό θρύλο των Γιαννιτσών,
κάτω από το έδαφος υπάρχει ένα δίκτυο με σήραγγες που διατρέχει πολλά τμήματα της πόλης. Κατασκευάσθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και λειτουργούσε ως δίοδος διαφυγής. Η μεγαλύτερη σήραγγα βρίσκεται κάτω από την οδό Στράντζης. Ξεκινά από τον Πύργο του Ρολογιού, περνά κάτω από το Μαυσωλείο του Γαζή Εβρενός και καταλήγει στην Εγνατία Οδό. Κάτοικοι της περιοχής αφηγούνται περιστατικό με δύο παιδιά που εγκλωβίσθηκαν για μέρες στο τούνελ μη μπορώντας να βρούνε την έξοδο, ενώ όλη η πόλη τους αναζητούσε.

Αντίστοιχος αστικός θρύλος για δύο στρατιωτικές σήραγγες, μία φαρδιά και μία στενή, λέγεται για τη Θεσσαλονίκη. Διανθίζεται, μάλιστα, με πολλές λεπτομέρειες, οι οποίες χαρτογραφούν τη διαδρομή τους. Οι σήραγγες αξιοποιήθηκαν ιδιαίτερα από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, οι οποίοι μέσω αυτών μπορούσαν να εξαφανίζονται από τον Ναό του Αγίου Δημήτριου και να εμφανίζονται την επόμενη στιγμή στον Ναό της Αγίας Σοφίας. Άλλωστε το πλάτος τους ήταν ικανό να χωρέσει μία άμαξα.

Ποια είναι, όμως, η «αλήθεια» για τα υπόγεια Γιαννιτσά;

Αρχικά, θα πρέπει να αμφισβητήσουμε την αναγκαιότητα κατασκευής ενός έργου αυτής της κλίμακας. Τα Γιαννιτσά ήταν μια ατείχιστη πόλη που αναπτύχθηκε στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την περίοδο της Pax Ottomana και δεν κινδύνευε από έξωθεν εχθρούς. Ευημερούσε από την καλλιέργεια και το εμπόριο καπνού ενώ τα βακούφια της διοικούνταν από μία τοπική ελίτ, την οικογένεια Εβρενόσογλου, την πιο μακραίωνη μετά τη σουλτανική. Επομένως, για να υπάρχουν σήραγγες διαφυγής, πρέπει να προηγηθεί ένας μεγάλος εχθρός που στην προκειμένη δεν υπάρχει. Οι πιτσιρικάδες της οδού Στράντζης εγκλωβίσθηκαν πιθανότατα στο υπόγειο (υπόκαυστα) του Λουτρού του Γαζή Εβρενός που η παιδική φαντασία το αφηγήθηκε ως δαιδαλώδες.

Η ύπαρξη μικρών κρυπτών σε κατοικίες ή δημόσια κτήρια δεν απορρίπτεται ιδιαίτερα στις ταραγμένες περιόδους του Μακεδονικού Αγώνα, της Κατοχής και του Εμφυλίου. Βεβαιώνονται διαχρονικά και σε αντίστοιχες περιπτώσεις στο τείχος της Έδεσσας και τη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται, όμως, για μικρής κλίμακας διαμορφώσεις και όχι για αστικές υποδομές.

 

Οι κηλίδες αίματος στον Πύργο του Ρολογιού


Για την οδό Στράντζης υπάρχει άλλη μια ενδιαφέρουσα αφήγηση. Πριν την αποκατάσταση του Πύργου του Ρολογιού λέγεται ότι στις όψεις του μνημείου διατηρούνταν ίχνη αίματος. Ανήκαν κατά ορισμένους σε μια χριστιανή, η οποία αρνήθηκε να τουρκέψει και προτίμησε να δώσει τέλος στη ζωή της πέφτοντας από τον μοναδικό πύργο της πόλης. Κατά άλλους το αίμα είναι του αρχιμάστορα, ο οποίος θανατώθηκε προκειμένου να μην ξαναχτίσει άλλο πύργο ρολογιού. Ο μύθος έχει εμφανείς προνεωτερικές ρίζες και παραπέμπει στις παραδόσεις για το κάστρο της Ωριάς.

 

Οι μεγάλοι θησαυροί


Η οθωμανική περίοδος έχει γίνει αφορμή να πλασθούν πολλές ιστορίες, τις οποίες κάτοικοι αφηγούνται λιγότερο ηχηρά, για την ύπαρξη τεράστιων θησαυρών σε υπόγεια, θεμέλια σπιτιών και πηγάδια των Γιαννιτσών. Μπέηδες και ιμάμηδες που επέστρεψαν για να τους αποκαλύψουν, χάρτες, σύμβολα χαραγμένα σε πλατάνια και η αγωνία για την αποκάλυψη του αμύθητου.

 

Οι μεταλλικοί κρίκοι στο Πάικο


Πηγαίνοντας πιο πίσω στον χρόνο, λέγεται ότι κάποτε το νερό έφθανε στο Πάικο, όπου υπήρχε λιμάνι. Μάλιστα, σε συγκεκριμένο σημείο διατηρούνται ακόμη οι μεταλλικοί κρίκοι, όπου δένονταν τα πλοία. Ο πυρήνας της αφήγησης είναι πραγματικός. Η ακτογραμμή του Θερμαϊκού κόλπου μετατίθεται λόγω των προσχώσεων των ποταμών. Για παράδειγμα, σε εκσκαφές μέσα στα Γιαννιτσά το πιο πιθανό είναι να βρεθούν όστρεα από την Νεολιθική Εποχή, όταν το νερό της θάλασσας έφθανε στα νότια όρια της σύγχρονης πόλης. Η ύπαρξη, όμως, λιμανιού στο Πάικο μαζί με τους κρίκους είναι, φυσικά, μυθοπλασία.

 

Οι Πυγμαίοι στο Πάικο


Αντίστοιχος είναι ο αστικός θρύλος σύμφωνα με τον οποίο πυγμαίοι νομάδες κατοικούσαν στο Πάικο. Προς τεκμηρίωση της πληροφορίας λέγεται ότι έχουν βρεθεί και οι τάφοι της συγκεκριμένης φυλής.

 

Το θερινό ανάκτορο της Βασίλισσας Αμαλίας στο Μελίσσι


Στον δρόμο για την Έδεσσα, περνώντας τη γέφυρα του ποταμού Μπαλίτσα (Μελισσίου), στα δεξιά του δρόμου υπήρχε το θερινό ανάκτορο της Βασίλισσας Αμαλίας. Το ανάκτορο έχει καταστραφεί και διατηρούνται μόνο περιορισμένα κατάλοιπα. Επομένως στην ανακτορική αρχιτεκτονική της Νεότερης και Σύγχρονης Ελλάδας, μαζί με το κτήριο της Βουλής, το Προεδρικό Μέγαρο και τα ανάκτορα του Τατοΐου, η τοπική φαντασία πρόσθεσε τα ανάκτορα της Μπαλίτσας. Η διευκρίνιση ότι όταν βασίλευε ο Όθωνας, τα Γιαννιτσά ήταν επαρχία του οθωμανικού κράτους, δεν μπορεί να αποτρέψει τη δυναμική του αστικού θρύλου.

 

Ο σεισμός του 1978


Από τις πιο ενδιαφέρουσες αφηγήσεις είναι αυτές σχετικά με τον σεισμό της Θεσσαλονίκης του 1978. Οι συγκεκριμένοι αστικοί θρύλοι, όπως ο ίδιος ο σεισμός, είχαν δονήσει και την κοινωνία των Γιαννιτσών. Η κατάρα της πλατείας Ιπποδρομίου, η πέτρα που αιμορραγούσε, η καλόγρια που είχε προβλέψει τη σεισμική δόνηση σε ένα ταξιτζή ήταν οι επιγενέστερες ιστορίες μαζί με το τραγικό γεγονός του θανάτου 49 ανθρώπων.

Εδώ και 2 αιώνες, η επιστήμη διατυπώνει διάφορες θεωρίες προκειμένου να ερμηνεύσει τους μύθους και τους θρύλους. Η πρόθεση καθαυτή της επιστημονικής διερεύνησής τους είναι μια νεωτερική επιδίωξη για εξορθολογισμό. Οποιαδήποτε και αν είναι η επιστημονική απάντηση, η πλαστότητα ή μη του περιεχομένου εναπόκειται πάντα στην κρίση του ακροατηρίου.