Η κατανόηση του δημόσιου αστικού χώρου, ενός δρόμου στην συγκεκριμένη περίπτωση, δεν εξαντλείται στην αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των κτηρίων. Στη μεγάλη αναζήτηση για τη μελέτη του αστικού τοπίου οφείλουμε να συμπεριλάβουμε τις πολλαπλές μορφολογικές, λειτουργικές και συμβολικές μεταμορφώσεις του μέσα στον χρόνο. Η οδός Δ. & Μ. Παπαδοπούλου, για παράδειγμα, δεν υπήρχε στην τοπογραφία των οθωμανικών Γιαννιτσών, αλλά αποτελούσε τμήμα μιας οικοδομικής νησίδας ακανόνιστου σχήματος που εκτεινόταν αδρά μέχρι τις σημερινές οδούς Βενιζέλου, Κουγιουμτζίδη, Παπαϊωάννου και μικρού τμήματος της Παύλου Μελά. Η θέση ήταν ενταγμένη στον μαχαλά Χαζινέ (Hazine), έναν από τους παλιούς μαχαλάδες, ο οποίος οργανώθηκε πιθανότατα από τον Ισά Μπέη, τον 7ο γιο του ιδρυτή Γαζή Εβρενός. Για την ύστερη οθωμανική περίοδο, γνωρίζουμε ότι εδώ υπήρχαν τα αρχοντικά της οικογένειας Εβρενόσογλου και των πλούσιων μουσουλμάνων των Γιαννιτσών. Την ίδια περίοδο ανεγέρθηκε το νεοκλασικής μορφολογίας οθωμανικό διοικητήριο (παλιό νοσοκομείο) όπου στεγάσθηκαν δημόσιες υπηρεσίες. Στην περιοχή υπήρχε και μια μεγάλη δεξαμενή νερού, η οποία συγκέντρωνε το νερό μέσω οργανωμένου υδραγωγείου για να το διανέμει από τις πηγές του Πάικου στις δημόσιες κρήνες των Γιαννιτσών.

Η οδός Δ. & Μ. Παπαδοπούλου χαράχθηκε στο Ρυμοτομικό Σχέδιο του 1932 και την ίδια δεκαετία απέκτησε σημαίνοντα ρόλο στη δημόσια ζωή. Στο ανατολικό άκρο της οδού (σημ. πλατεία ΕΠΟΝ) βρισκόταν το γραφείο ΤΤΤ (τηλεγραφείο, τηλεφωνείο, ταχυδρομείο), η τεχνολογική καινοτομία της περιόδου. Το οίκημα Σεμερτζή, όπου στεγαζόταν, αποτελεί μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις κτηρίων των Γιαννιτσών που υπαινίσσεται τον αρχιτεκτονικό μοντερνισμό της Art Deco. Σε αντίθεση με τις γειτονικές πόλεις, όπου ανεγέρθηκαν κτήρια του μοντέρνου κινήματος, στα Γιαννιτσά η τοπική αρχιτεκτονική δεν προσέγγισε την αφαιρετική δομική αντίληψη της Art Deco, αλλά αναπαρήγαγε κλασικίζοντα αρχιτεκτονικά πρότυπα του 19ου αιώνα.

Στο δυτικό άκρο της οδού αναγέρθηκε το 1937 η προτομή του Βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄, έργο του σημαντικού γλύπτη Γεωργίου Δημητριάδη του Αθηναίου. Η προτομή ακολουθεί την παράδοσητου επίσημου πορτρέτου. Αποτυπώνει τον βασιλιά με στρατιωτική στολή και ασκεπή. Είναι τοποθετημένη σε ψηλή μαρμάρινη βάση, ύψους 2 μέτρων για να εκφράσει τον πατερναλιστικό ρόλο του βασιλιά και να διαμορφώσει μια ανισοϋψή σχέση με τον θεατή. Έχει ενδιαφέρον να αναφερθούμε σε ένα σκόπιμο «λάθος» του έργου. Ο βασιλιάς αναγράφεται όχι ως Κωνσταντίνος Α΄, αλλά ως Κωνσταντίνος ΙΒ΄. Με τον τρόπο αυτό δηλώνεται ως διάδοχος του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ του Παλαιολόγου και εκφραστής της Μεγάλης Ιδέας την οποία είχε ενδυθεί με τη γέννησή του. Τη Μεταξική Περίοδο ανεγέρθηκαν δημόσια γλυπτά του Κωνσταντίνου Α΄, όπως ο έφιππος ανδριάντας στο Πεδίο του Άρεως στην Αθήνα και ο έφιππος ανδριάντας στην πλατεία Βαρδαρίου στη Θεσσαλονίκη ο οποίος φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη της προτομής των Γιαννιτσών. Το Μεταξικό Καθεστώς εργαλειοποίησε τον θεσμό της βασιλείας. Η αφοσίωση στο πρόσωπο του βασιλιά, τη συμβολική αναπαράσταση της ενότητας του έθνους, μπορούσε να επιφέρει την υπακοή στη «νομιμότητα» της περιόδου, το Μεταξικό Καθεστώς. Στην περίπτωση των Γιαννιτσών θα πρέπει να θέσουμε έναν άλλο βασικό λόγο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είναι ο ελευθερωτής. Η εικόνα του να ηγείται του ελληνικού στρατού στη Μάχη των Γιαννιτσών και να εισέρχεται έφιππος στην πόλη αποτελεί μέχρι σήμερα από τις πιο ισχυρές αναπαραστάσεις της τοπικής μνήμης. Η τοποθέτηση της προτομής στο Μικρό Πάρκο (σημ. πάρκο Αγίου Γεωργίου) δεν ήταν τυχαία. Η θέση, όπως και η πλατεία ΕΠΟΝ αργότερα, είχε πολιτική δυναμική. Εκεί πραγματοποιούνταν οι συγκεντρώσεις του μεσοπολέμου με σημαντικότερες τις διαμαρτυρίες των Γιαννιτσιωτών ψαράδων και ψαθοποιών που εξέπιπταν στην ανεργία λόγω της αποξήρανσης της λίμνης.

“Η περίοδος της Κατοχής άφησε το αιματηρό αποτύπωμά της στην οδό”

3. 1963 σινε (Custom)

Πρόγραμμα κινηματογράφων των Γιαννιτσών το Δεκέμβριο του 1963. Πηγή: Ηχώ του Κάμπου

Έντυπη διαφήμιση της Αγροτικής Τράπεζας σε τοπική εφημερίδα Γιαννιτσών το 1976. Πηγή: Ηχώ του Κάμπου

Στο Μικρό Πάρκο ο γερμανικός στρατός και οι ταγματασφαλίτες συγκέντρωσαν την 14η Σεπτεμβρίου 1944 τις γυναίκες της πόλης. Εκεί έγινε η σύλληψη των αδελφών Παπαϊωάννου, της Σοφούλας και της Ελένης που βιάσθηκαν και δολοφονήθηκαν σε άλλη θέση. Λίγες ημέρες αργότερα έβαλαν φωτιά στην πόλη. Στην πυρπόληση του 1944 παραδόθηκε στις φλόγες το ένα τρίτο περίπου των Γιαννιτσών. Στις συνυπολογιζόμενες καταστροφές ήταν σπίτια της οδού Δ. & Μ. Παπαδοπούλου, το υποθηκοφυλακείο και το συμβολαιογραφείο του Δ. Κόντου μαζί με τα πολύτιμα αρχεία τους.

Έντυπη διαφήμιση θεραλωνιστικών μηχανημάτων από κατάστημα της οδού το 1964. Πηγή: Ηχώ του Κάμπου.

Έντυπη διαφήμιση γεωργικού μηχανήματος από κατάστημα της οδού το 1976. Πηγή: Ηχώ του Κάμπου.

Στα μεταπολεμικά χρόνια η θέση ως τμήμα του Χαζνέ αποτέλεσε πεδίο ενδοαστικής σύγκρουσης ανάμεσα στην «πάνω» και την «κάτω πόλη» σχετικά με την μετατόπιση του διοικητικού κέντρου, μιας σύγκρουσης που ξεκίνησε στον μεσοπόλεμο και έπαυσε με την Μεταπολίτευση. Την ίδια περίοδο η οδός, όπως όλη η πόλη, ακολούθησε το όραμα της ανάπτυξης. Στην ασφαλτόστρωση, τις κατεδαφίσεις των παλιών κτηρίων και τις ανεγέρσεις νέων, ανάμεσά τους το σινέ-Ρεξ, αποτυπώνεται η επιθυμία της επαρχιακής κοινωνίας να ζήσει έναν αστικό βίο. Το τοπικό όραμα της κατεδάφισης και η επιθετική εφαρμογή του που σάρωσε το αστικό τοπίο των Γιαννιτσών, είναι ένα ζήτημα που θα πρέπει να αναστοχασθούμε κριτικά και κυρίως να ερμηνεύσουμε. Δίπλα στα υφιστάμενα κτήρια της Αγροτικής Τράπεζας (σημ. θέση Τράπεζας Πειραιώς) και της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών (1936, σημ. Εσαεί) ανεγέρθηκε δεκαετίες αργότερα το δεύτερο κτήριο της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών (σημ. Market in). Με τον μεγάλο διαφανή κάνναβο, τα υαλοπετάσματα και τα μεταλλικά στοιχεία στις όψεις που αργότερα καθαιρέθηκαν, υπήρξε ένα εμβληματικό κτήριο των Γιαννιτσών που μαρτυρά την οικονομική δυναμική της οδού στην εξέλιξη του 20ου αιώνα.

Εκδήλωση Ολυμπιακής Φλόγας το 2000 στην πλατεία ΕΠΟΝ. Πηγή: Ιστοσελίδα Παλιές Φωτογραφίες Γιαννιτσών.

Το 1983 η οδός μετονομάσθηκε από βασιλέως Κωνσταντίνου σε Δημητρίου και Μάξιμου Παπαδοπούλου, στα δυο αδέλφια που εκτελέσθηκαν στην Ομαδική Εκτέλεση της 14ης Σεπτεμβρίου 1944. Η μετονομασία μαζί με άλλες αντίστοιχες, φέρει τον δικό της συμβολισμό, καθώς ενέταξε στον τοπωνυμικό χάρτη των Γιαννιτσών τους ήρωες της Κατοχής παραχωρώντας τους επίσημη θέση στην αστική τοπωνυμία από την οποία ήταν μεταπολεμικά αποκλεισμένοι. Οι ποικίλες τοπωνυμικές πρακτικές, άλλωστε, δεν είναι ποτέ τυχαίες επιλογές ονομάτων, αλλά εγγράφουν σύμβολα και νοηματοδοτούν τον δημόσιο αστικό χώρο. Την ίδια περίοδο υλοποιήθηκε από τον τοπικό δήμο μία σημαντική αστική παρέμβαση, η πεζοδρόμηση μεγάλου τμήματος της οδού Βενιζέλου και τα επόμενα χρόνια των κάθετων οδών. Το έργο μετασχημάτισε το μεσοπολεμικό πολεοδομικό όραμα της κεντρικής οδού Βενιζέλου που «ομοίαζε με τας αθηναϊκάς λεωφόρους» και παραχώρησε αστικό χώρο στις κοινωνικές λειτουργίες.

Η οδός Δ. & Μ. Παπαδοπούλου έχει μακρύ βίο. Από τμήμα οθωμανικής οικοδομικής νησίδας, πέρασε στον μοντερνισμό του μεσοπολέμου και τα σκληρά γεγονότα της Κατοχής για να καταλήξει στο μεταπολεμικό όραμα της ανάπτυξης. Σήμερα είναι ένα πολυλειτουργικό μέρος της πόλης με οικιστικό, εμπορικό, πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Μπορεί η ρητορεία και οι συμβολισμοί των προηγούμενων περιόδων να είναι δυσανάγνωστοι, εξακολουθεί, όμως, να είναι ένας ζωντανός χώρος συνάθροισης, ανταλλαγών και ανταγωνισμών.

Δρ. Μαρία Τριανταφυλλίδου

Αρχαιολόγος