Μία από τις χαρακτηριστικές παροιμιακές φράσεις των Γιαννιτσών είναι η φράση «Μέχρι το Μαύρο Άγαλμα ακούστηκε». Αποτυπώνει την ένταση ενός ήχου με αναφορά στην ακροτελεύτια θέση της πόλης· εκεί όπου οι κάτοικοι επέλεξαν τη δεκαετία του 1920 να ανεγείρουν το σημαντικότερο δημόσιο γλυπτό, το Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών, το καθ’ ημάς Μαύρο Άγαλμα.

Το εύλογο ερώτημα που τίθεται είναι γιατί μία πόλη αποφασίζει να τοποθετήσει ένα σημαντικότατο και πολυδάπανο γλυπτό στην πιο μακρινή θέση, η οποία στερούσε κάθε δυνατότητα συχνής θέασης. Και ίσως μέσα από αυτή την ερώτηση ξεδιπλώνεται η ιστορία όχι μόνο ενός γλυπτού, αλλά της ίδιας της πόλης.

Ήδη από τη δεκαετία του 1910, οι κάτοικοι είχαν συστήσει ερανική επιτροπή για την ανέγερση Ηρώου αφιερωμένου στη Μάχη των Γιαννιτσών του 1912. Λίγα χρόνια αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1925, το Υπουργείο Στρατιωτικών δημοσίευσε στον εθνικό τύπο προκήρυξη καλλιτεχνικού διαγωνισμού για την ανέγερση του μνημείου. Ο διαγωνισμός δεν ήταν μεμονωμένος, αλλά αφορούσε μια γενικότερη απόφαση του κράτους να ανεγείρει ηρώα για νικηφόρες εθνικές μάχες.

Τον διαγωνισμό κέρδισε ο Γρηγόριος Ζευγώλης, ένας διακεκριμένος Απειραθιώτης γλύπτης με σημαντικές σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι. Ο Ζευγώλης ήταν ήδη γνωστός στους καλλιτεχνικούς κύκλους της πρωτεύουσας. Το εργαστήρι του, στην οδό Ηπείρου 25, όπου συστεγαζόταν με τον ζωγράφο Νικόλαο Λύτρα, ήταν κέντρο της αθηναϊκής διανόησης.

Μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια και μετά τη χύτευση στη Γερμανία, το Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών είχε μεταφερθεί στην πόλη. Την περίοδο του Μεσοπολέμου, στην τοπική κοινωνία των Γιαννιτσών, παρότι δεν εξέλιπαν αστικές επιρροές, κυριαρχούσαν παραδοσιακές μορφές τέχνης. Σίγουρα, η άφιξη του ορειχάλκινου, μνημειακού συμπλέγματος με τις υπερμεγέθεις μελανές μορφές θα είχε προκαλέσει μεγάλη εντύπωση στους κατοίκους.

Η αποκαλυπτήρια τελετή έγινε με κάθε επισημότητα την Κυριακή 15 Μαΐου 1927. Είχαν περάσει μόλις 15 χρόνια από τη Μάχη. Παρευρέθηκαν πολιτικοί, στρατιωτικοί, ιερείς, εκπρόσωποι των μακεδονικών πόλεων, οι τοπικές αρχές, μαθητές και οι κάτοικοι. Ήταν όλοι εκεί.

Μάλιστα, στο τελετουργικό συμπεριλήφθηκαν δύο λεπτά σιγής, τα οποία είχαν εισαχθεί πριν λίγα χρόνια στον εορταστικό κώδικα της Ευρώπης, με τον πρώτο εορτασμό της λήξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο γλύπτης του Μαύρου Αγάλματος, Γρηγόριος Ζευγώλης.

Πολιτική τελετουργία προπολεμικής περιόδου,
πιθανότατα η αποκαλύπτήρια τελετή του Μαύρου Αγάλματος

Τοποθέτηση του Μαύρου Αγάλματος, Άνοιξη του 1927

Ο Άγγελος από το Μαύρο Άγαλμα του Γρ, Ζευγώλη

Ο Σκεπτόμενος του Ροντέν

Το Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών είναι ένα ορειχάλκινο, πυραμιδοειδές σύμπλεγμα. Στη βάση της σύνθεσης βρίσκεται σχεδόν σε ύπτια στάση νεκρός Έλληνας στρατιώτης. Δίπλα του, μια γυναικεία μορφή, προσωποποίηση της Ελλάδας, η οποία τον υποβαστά.

Στην κορυφή αναπτύσσεται μια ανδρική μορφή αγγέλου που γράφει στις δέλτους της εθνικής ιστορίας, δίπλα σε άσβεστο πυρ. Για την εικαστική ανάλυση του Μαύρου Αγάλματος θα μπορούσαμε να πούμε πολλά. Αξίζει, όμως, να σταθούμε στη μορφή του αγγέλου. Πιθανόν αυτή να αποτέλεσε την αφετηριακή έμπνευση του καλλιτέχνη και να καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη της σύνθεσης και την επιλογή του υλικού. Ο μυώδης, μελανός, ορειχάλκινος άγγελος μέσα από τη γυμνότητα, τη στάση του σώματος και κυρίως την ακραία φυσική ένταση είναι μια σαφής επιρροή από τον Σκεπτόμενο του Ροντέν. Γενικότερα, ο Ζευγώλης είχε επηρεαστεί από την τέχνη του Ροντέν. Το διάστημα, μάλιστα, που βρισκόταν στο Παρίσι, ο Ροντέν ήταν εν ζωή και συνέχιζε να δημιουργεί εργαζόμενος στο εργαστήρι του στο Hôtel Biron.

Δεν θα μπορούσε να αποκλεισθεί η υπόθεση ότι το Ηρώο είναι επιτύμβιο γλυπτό.

Στη βάση του μνημείου, μέσα σε κρύπτη, είναι πιθανόν να έχουν ταφεί, μετά από μετακομιδή, τα σκελετικά κατάλοιπα των Ελλήνων νεκρών της Μάχης.

Η υπόθεση τεκμηριώνεται από δημοσίευμα της εφημερίδας Μακεδονία του 1927, το οποίο αναφέρει την ύπαρξη κρύπτης κάτω από το γλυπτό, καθώς επίσης και από την απουσία κοινοταφίου στο νεκροταφείο της Μητρόπολης ή σε άλλη θέση.

 

Το Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών (Μαύρο Άγαλμα)

Το Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών (Μαύρο Άγαλμα)

Το κείμενό σου έχει τώρα σωστή δομή παραγράφων, χωρίς καμία αλλαγή στις λέξεις ή στη στίξη:

Το Μαύρο Άγαλμα τοποθετήθηκε στην ανατολική είσοδο των Γιαννιτσών, μακριά από το αστικό κέντρο του Χαζνέ. Η επιλογή της θέσης ανέγερσης δεν ήταν καθόλου τυχαία. Η θέση δεν έχει τοπογραφική σύνδεση με τη Μάχη των Γιαννιτσών. Επιλέχθηκε για τον αποκλειστικό λόγο της ορατότητας του γλυπτού από τους διερχόμενους ταξιδιώτες.

Με την τοποθέτησή του σε ακροτελεύτια θέση του αστικού χώρου και πάνω στην Εθνική Οδό Θεσσαλονίκης – Φλώρινας, το Μαύρο Άγαλμα μετατράπηκε σε ένα οροθετικό μνημείο, που προσδιόρισε τα όρια του αστικού χώρου. Μετέδιδε στον διερχόμενο το εισόδιο μήνυμα της ηρωικής πόλης, όπου είναι θαμμένοι Έλληνες ήρωες, διαμορφώνοντας παράλληλα τη μεταοθωμανική ταυτότητα των Γιαννιτσών.

Όταν το γλυπτό φιλοτεχνούνταν, τα Γιαννιτσά ήταν μια νέα πόλη, η οποία υφίστατο δημογραφικό, κοινωνικό και οικονομικό μετασχηματισμό, αποκομμένη από το οθωμανικό παρελθόν της. Βουλγαρίζοντες και μουσουλμάνοι είχαν ήδη αποχωρήσει με τις Συνθήκες του Νεϊγύ και της Λωζάννης, ενώ νέοι πρόσφυγες από διάφορες περιοχές της Θράκης και της Ανατολίας είχαν εγκατασταθεί.

Μέσα στην ανασφάλεια της περιόδου που βίωναν οι παλιοί και οι νέοι κάτοικοι των Γιαννιτσών, υπό την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής, το Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών μετέδιδε αισιόδοξα εθνικά μηνύματα, παρέπεμπε στις νικηφόρες στιγμές του έθνους και προκαλούσε συναισθήματα εθνικής υπερηφάνειας.

Ταυτόχρονα, αποτέλεσε παράγοντα συνοχής στη νέα δημογραφική σύνθεση. Μπορεί οι νέοι κάτοικοι να μην είχαν ζήσει τη Μάχη των Γιαννιτσών το 1912, αλλά είχαν βιώσει τη δημιουργία του Ηρώου, από την προκήρυξη του διαγωνισμού, την αναμονή της άφιξης, τις εργασίες τοποθέτησης και την αποκαλυπτήρια τελετή.

Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, το Ηρώο μετατράπηκε σε πύλη διάβασης στα Γιαννιτσά και μνημείο που επισκεπτόταν κάθε επίσημος καλεσμένος, από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου μέχρι τον στρατηγό Γρίβα.

Αξίζει να σταθούμε στην επίσκεψη του Ελευθερίου Βενιζέλου στις 8 Απριλίου 1929. Δίπλα στο Μαύρο Άγαλμα είχε στηθεί αψίδα, όπου αναγραφόταν η φράση «Καλώς ήλθες ελευθερωτά». Ο Βενιζέλος διήλθε την αψίδα σε μια πομπή 16 αυτοκινήτων.

Στη συνέχεια μπήκε στην πόλη, όπου εκφώνησε από το μπαλκόνι του δημαρχείου ομιλία, αναλύοντας την αγροτική πολιτική της κυβέρνησης και κυρίως την ίδρυση της Γεωργικής Τραπέζης.

Η γνωστή φωτογραφία του Βενιζέλου να εκφωνεί λόγο στα Γιαννιτσά, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Μακεδονία, είναι από τη συγκεκριμένη επίσκεψη.

Μετά την ομιλία, σύσσωμο το Δημοτικό Συμβούλιο επίδωσε στον Βενιζέλο ψήφισμα. Σε αυτό τον ανακήρυττε επίτιμο δημότη Γιαννιτσών και ονοματοθετούσε μία από τις κεντρικότερες οδούς της πόλης με το όνομά του (οδός Βενιζέλου).

Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε το ψήφισμα. Τα αντίγραφά του καταστράφηκαν μαζί με το αρχείο του Δήμου Γιαννιτσών το 1944. Δεν το εντοπίσαμε ούτε στο Αρχείο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος».

Το μελανό χρώμα του ορείχαλκου ήταν η αφορμή να αποδυναμωθεί η επίσημη ονομασία Ηρώο της Μάχης των Γιαννιτσών και να αποκαλείται με την άτυπη ονομασία Μαύρο Άγαλμα.

Μάλιστα, τις προπολεμικές δεκαετίες αποκαλούνταν και Αράπης. Οι κάτοικοι έπλασαν το ανεπίσημο, νέο όνομα μέσα από μια αυθόρμητη διαδικασία αναδιαπραγμάτευσης και ανανοηματοδότησης που απλοποιούσε τη συνθετότητα του γλυπτού.

Αυτή είναι μια συνήθης πρακτική που διαπιστώνεται σε μνημεία και κτήρια.

Γιατί εκτός από το επίσημο εθνικό μήνυμα, το Μαύρο Άγαλμα έγινε το αγαπημένο γλυπτό της πόλης, τόπος περιπάτου, συνάντησης και φωτογράφησης.

Μπορεί να τοποθετήθηκε σε ακροτελεύτια θέση, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε τους κατοίκους να το επισκέπτονται. Συνήθιζαν μάλιστα να φωτογραφίζονται μπροστά του, όπως γίνεται στα εμβληματικά μνημεία, όπως ο Λευκός Πύργος και ο Παρθενώνας.

Μετά την αποκαλυπτήρια τελετή, το Μαύρο Άγαλμα έγινε αντικείμενο ιδιοποίησης από τους κατοίκους των Γιαννιτσών, με την εγγραφή νέων νοημάτων πέρα από τα επίσημα και πρωτογενή, μέσα σε έναν ζωντανό διάλογο συμβολισμών.

Το Μαύρο Άγαλμα είναι το σημαντικότερο δημόσιο γλυπτό των Γιαννιτσών. Υπήρξε σημαντικός παράγοντας συνοχής για την τοπική κοινωνία.

Συνδιαμόρφωσε τη μεταοθωμανική ταυτότητα της ηρωικής πόλης, μεταφέροντας προς τους διερχόμενους το μήνυμα ότι τα Γιαννιτσά είναι τύμβος Ελλήνων ηρώων.

Οριοθέτησε και ιεροποίησε τον αστικό χώρο.

Παράλληλα, έγινε το αγαπημένο γλυπτό, το καθ’ ημάς Μαύρο Άγαλμα, συνοδεύοντας όψεις του ανεπίσημου βίου.