Το ταξίδι από τη Θεσσαλονίκη προς τα Γιαννιτσά τον 19ο αιώνα ήταν πολύωρο, κουραστικό και απρόβλεπτο. Ιππεύοντας άλογο χωρίς φορτίο διαρκούσε 8 ώρες και απαιτούσε στάσεις για την ξεκούραση του αλόγου και του αναβάτη. Οι ταξιδιώτες είχαν πάντα την αγωνία μην τους βρει η νύχτα στον δρόμο, καθώς υπήρχε κίνδυνος ληστειών, και έσπευδαν να φτάσουν στα Γιαννιτσά, για να διανυκτερεύσουν. Στην πόλη του Γαζή Εβρενός τα αστικά χάνια πρόσφεραν ασφάλεια στα καραβάνια και τα προϊόντα τους.

Πριν το 1912 η διαδρομή Θεσσαλονίκη-Γιαννιτσά ήταν τμήμα της Εγνατίας Οδού, του οδικού δικτύου που συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με το λιμάνι του Αυλώνα ορίζοντας παράλληλα τη χερσαία ένωση του Αιγαίου πελάγους με την Αδριατική θάλασσα. Στο τοπικό επίπεδο η Εγνατία Οδός αναπτυσσόταν μέσω της Θεσσαλονίκης (Σελανίκ) προς τα Γιαννιτσά (Γενιτζέ Βαρδάρ), την Έδεσσα (Βοδενά) και το Μοναστήρι (Μπιτόλια). Έξω από τη Χαλκηδόνα (Γέλετζικ), στο ύψος της Χαλάστρας (Κουλακιά) ξεκινούσε η διακλάδωση προς τη Βέροια (Καραφέρεια) μήκους 50 χιλιομέτρων και διάρκειας ταξιδιού 8 ωρών.

Τον 19ο αιώνα η διαδρομή από τη Θεσσαλονίκη προς το Μοναστήρι ήταν δυσκολοδιάβατη. Το χειμώνα ο δρόμος γέμιζε με λάσπη ενώ στα λιθοστρωμένα τμήματα η πέτρα, αφιλόξενη προς τα υποζύγια, θρυμματιζόταν. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε με επισκευαστικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν από μηχανικό της Κωνσταντινούπολης. Η αποδυνάμωση, όμως, του δικτύου δεν ανεκόπη. Αντίθετα, από τα τέλη του 19ου αιώνα η κατάσταση διατήρησης της Εγνατίας Οδού δυσχέρανε λόγω της κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Μοναστηρίου και της χρήσης του νέου ατμοκίνητου μέσου για τις μεταφορές.

 

Το ταξίδι για τα Γιαννιτσά ξεκινούσε από την Χρυσή Πύλη ή Πύλη του Βαρδαρίου στη Θεσσαλονίκη. Ήταν η σημαντικότερη του κάστρου της Θεσσαλονίκης, καθώς συνδεόταν με την ρωμαϊκή λεωφόρο Decumanus Maximus, την μετέπειτα Μέση Οδό, η οποία διέσχιζε την πόλη. Η Χρυσή Πύλη βρισκόταν στη σημερινή Πλατεία Βαρδαρίου και δεν διατηρείται. Καταστράφηκε τις δεκαετίες του 1860 και του 1870, περίοδο κατά την οποία το εκσυγχρονιστικό όραμα της πόλης και του βαλή της, του Σαμπρί Πασά οδήγησαν στην κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους. Παρότι σήμερα γίνεται πολύς λόγος για το γεγονός, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η κατεδάφιση του τείχους εξασφάλισε τον αερισμό του αστικού ιστού επιτρέποντας στον μπάντη και τον βαρδάρη να φυσούν στο εσωτερικό και να εξυγιαίνουν τις γειτονιές της πυκνοκατοικημένης πόλης.

Ακολουθώντας την υπόλευκη λωρίδα δρόμου, την οριοθετημένη από τους τύμβους των Μακεδονικών Τάφων, ταξίδευαν τα καραβάνια των εμπόρων με τις μεγαλόσωμες καμήλες Τουλού που είχαν ύψος 2,30 μ. και πλάτος 3 μ. με προορισμό λιμάνια και τοπικές αγορές. Οι καμήλες των Βαλκανίων ήταν ένα υβριδικό είδος που προήλθε από τη διασταύρωση της αρσενικής βακτριανής και της θηλυκής αραβικής καμήλας για να μπορεί να αντέξει στο κρύο και υγρό κλίμα.

Την Πέλλα διέσχιζαν οι έφιπποι κρατικοί αγγελιοφόροι φορώντας σακάκι με πλούσια κεντήματα.

Προπορευόταν ο έφιππος αγγελιοφόρος και ακολουθούσε το άλογο με το ταχυδρομικό φορτίο σε ταχύ καλπασμό. Μετέφερε τις κρατικές εντολές και τις ανεπίσημες αναφορές διατηρώντας την επικοινωνία ανάμεσα στην κρατική με την περιφερειακή διοίκηση. Όταν ο αγγελιοφόρος έφθανε στον ταχυδρομικό σταθμό (μετζιλχανέ) των Γιαννιτσών, άλλαζε ταχυδρομικό άλογο. Ο ταχυδρομικός σταθμός βρισκόταν πιθανότατα στο Ιπποφορβείο, το λίθινο κτήριο ορθογώνιας κάτοψης που βρίσκεται νότια της οδού Εγνατίας και απέναντι από το Σούπερ-Μάρκετ Γαλαξίας. Διερχόμενοι της Πέλλας ήταν στρατιωτικά σώματα που προωθούνταν στις επαρχίες, Φράγκοι έμποροι και διπλωμάτες και άλλοι ταξιδιώτες, ο καθένας στον δικό του προορισμό. Ένας μουσουλμάνος αξιωματούχος ταξίδευε με το χαρέμι του, ένας άλλος Οθωμανός κάλπαζε κρατώντας στο χέρι ένα γεράκι και μια ομάδα μουσικών βάδιζε με ζουρνάδες και νταούλια. Την άνοιξη του 1887 ένας πλανόδιος αρκουδιάρης με 5 αρκούδες στάθμευσε στην άκρη του δρόμου στο ύψος της Πέλλας και κοιμήθηκε με ασυγκράτητο ροχαλητό.

Η στάση στο ταξίδι από τη Θεσσαλονίκη για τα Γιαννιτσά γινόταν συνήθως στα χάνια. Τα πιο οργανωμένα ήταν το χάνι στον Αξιό (Βαρδάρη) ποταμό, το χάνι στα Λουτρά του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Μπάνια) και τέλος τα χάνια των Γιαννιτσών. Δυτικά των Γιαννιτσών, στον δρόμο για την Έδεσσα (Βοδενά) λειτουργούσε το χάνι δίπλα στη ξύλινη γέφυρα του ποταμού Μπάλιτσα (γέφυρα Μελισσίου) και πιο πέρα, ένα άλλο στον οικισμό Αρναουτλίκ, τον σημερινό Άγιο Γεώργιο.

Με το που έφθαναν οι διψασμένοι ταξιδιώτες στο χάνι, έπρεπε να αποφύγουν την κατανάλωση μεγάλης ποσότητας νερού. Σε μια περίπτωση, ένας ταξιδιώτης απέφυγε την υπερβολική πόση με τον εξής τρόπο: έπλυνε πρώτα τα χέρια, το πρόσωπο, ξέπλυνε το στόμα και μετά ήπιε νερό. Στα χάνια της περιοχής αντί για νερό πρόσφεραν συχνά στους ταξιδιώτες αριάνι ενώ σε ένα από τα μεγαλύτερα ιμαρέτ της Κωνσταντινούπολης τους πρόσφεραν ψωμί με μέλι για να ανακάμψουν από το ταξίδι. Γευμάτιζαν με αυγά, βούτυρο, γιαούρτι, ψωμί, φρούτα και γριβάδι, αλιευμένο στη Λίμνη των Γιαννιτσών. Τον Ιούλιο του 1847 ένας προτεστάντης μισσιονάριος γεύθηκε σε νεόδμητο χάνι των Γιαννιτσών αρνίσιο κρέας με πιλάφι ψημένο σε δημόσιο φούρνο. Όταν στα ύστερα χρόνια της ζωής του εξέδωσε την αυτοβιογραφία του, η γεύση αυτού του πιάτου ήταν εντυπωμένη βαθιά στη μνήμη του. Ο χανιντζής συνήθως απαιτούσε να προπληρωθεί, ειδάλλως αρνιόταν να εξυπηρετήσει. Η ξύλινη πόρτα της εισόδου ήταν πάντα κλειστή για λόγους ασφάλειας. Στα χάνια οι ταξιδιώτες μπορούσαν να διανυκτερεύσουν. Ξάπλωναν σε ομαδικούς κοιτώνες που το χειμώνα ζεσταίνονταν με μαγκάλι και κάρβουνο.

Τα Λουτρά του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Η οθωμανική αγορά των Γιαννιτσών στην Εγνατία Οδό

Η διαδρομή Θεσσαλονίκη-Γιαννιτσά ήταν άδενδρη και ιδιαίτερα κουραστική τους θερινούς μήνες. Η μόνη δενδρόφυτη στάση ήταν στα Λουτρά του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στη σημερινή ανατολική είσοδο του προσφυγικού οικισμού της Νέας Πέλλας, όπου έρρεαν πηγές πλάι σε συστάδες από λεύκες και πλατάνια. Τον 19ο αιώνα η δεξαμενή των Λουτρών και οι τύμβοι των Μακεδονικών Τάφων ήταν τα μοναδικά αρχαία μνημεία της περιοχής. Η αρχαιολογική έρευνα δεν είχε ακόμα αναπτυχθεί και περιοριζόταν σε σύντομες αυτοψίες Φράγκων αρχαιολόγων και αρχαιοδιφών. Μετά τα Λουτρά του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι ταξιδιώτες προσέγγιζαν τα Γιαννιτσά. «Στις 8 (το βράδυ) πλησιάσαμε τόσο πολύ τα βουνά, που ο όγκος τους ξεπρόβαλε μέσα στη μουντή ατμόσφαιρα και μία, σαν οβελίσκος, λευκή στήλη, ο μιναρές του κύριου τζαμιού των Γιαννιτσών έγινε ορατός». Αυτή ήταν συνήθως η πρώτη, μακρινή εικόνα που λάμβαναν πλησιάζοντας την πόλη. Φθάνοντας στα Γιαννιτσά κατέλυαν σε κάποιο χάνι, που βρισκόνταν στην περιοχή της Εγνατίας Οδού, δίπλα στην λαχαναγορά και την ψαραγορά. Τον 17ο αιώνα λειτουργούσαν 9 χάνια, ενώ στο β΄ μισό του 19ου αιώνα ο αριθμός τους ήταν διπλάσιος. Στην Εγνατία Οδό βρισκόταν και το καραβανσεράι. Οικοδομήθηκε στην ιδρυτική φάση της πόλης, αλλά δεν γνωρίζουμε αν και πότε έπαυσε να λειτουργεί. Αντίθετα με τα ιδιωτικά χάνια, στο καραβανσεράι των Γιαννιτσών το φαγητό και η διανυκτέρευση ήταν χωρίς πληρωμή. Αυτό συνέβαινε, γιατί το κτήριο ανήκε στο βακούφι του Γαζή Εβρενός, στο ευαγές ίδρυμα που είχε συστήσει ο ιδρυτής των Γιαννιτσών ορίζοντας τους απογόνους του, διαχειριστές. Τον 17ο αιώνα το καραβανσεράι μπορούσε να φιλοξενήσει έως 500 άτομα. Το γεύμα προσφερόταν στους ταξιδιώτες σε σινί (μεγάλος μεταλλικός δίσκος) πάνω σε τρίποδα, μαζί με ένα κερί και ένα κηροπήγιο για την διανυκτέρευση, ενώ για κάθε ζώο δίδονταν ένα σακί ζωοτροφή. Τα ίχνη του πολύωρου ταξιδιού από τη Θεσσαλονίκη προς τα Γιαννιτσά έχουν σήμερα χαθεί. Τα ιππήλατα οχήματα και τα καραβάνια με τις καμήλες αντικαταστάθηκαν, τα χάνια κατεδαφίσθηκαν και οι ιστορίες με τους χανιντζήδες ξεχάσθηκαν.

Το χάνι στον οικισμό του Αγίου Γεωργίου